Trước năm 2010, "cơn sốt" dược liệu quý xáo tam phân rần rần khắp các nẻo đường quê. Người người, nhà nhà vác rựa vào rừng săn tìm xáo tam phân, bán cho các cơ sở bào chế thảo dược hoặc xuất sang Trung Quốc.
Người nhà của anh Khôn bị bệnh nặng, cũng phải tìm cách chữa trị bằng xáo tam phân. Nhận thấy giá trị của loại dược liệu quý nhưng anh không đành lòng khi nhìn cách khai thác xáo tam phân theo kiểu tận diệt.
Anh mạnh dạn phá bỏ vườn trồng điều, tiêu của gia đình để trồng thử, nếu thành công, ít ra cũng bảo tồn được nguồn gen cây dược liệu quý.
Xáo tam phân vốn phân bổ nhiều ở vùng rừng núi ở Ninh Thuận, Khánh Hòa. Đưa cây giống đất Đồng Nai, xáo tam phân bén duyên và phát triển xanh tốt. Anh bỏ luôn công việc nhà nước ở TP.HCM, ra tận Khánh Hòa mua 1.400 cây giống để chuyên tâm trồng.
Anh Nguyễn Văn Khôn bên vườn cây dược liệu xáo tam phân đầu dòng đã hơn 10 năm tuổi. Ảnh: Nguyên Vỹ
Là cây trồng mới ở địa phương, việc chuyển đổi mô hình của anh gặp không ít dị nghị. Việc cày xới, cải tạo đất trồng trên đồi cao vùng Trảng Bom phải khuân vác bằng tay từng hòn đá nặng. Trong thời gian chờ thu hoạch, anh chạy xe tải kiếm tiền đắp đổi qua ngày.
Công việc không phải lần nào cũng thuận lợi. Có thời điểm, vườn xáo tam phân gần 10.000 cây bị úa lá, héo thân; buộc phải đốn bỏ do phân bón kém chất lượng.
Sạch vốn, anh lại quay sang vay mượn tiền từ bạn bè, người thân. "Nhưng mượn tiền chỉ dám bảo đầu tư việc khác. Vì giá bán cây giống đến 500.000 đồng/cây. Sợ cây lại chết, chẳng ai dám cho mượn", anh Khôn kể.
Cây xáo tam phân được anh Khôn trồng theo phương pháp giâm cành vô tính. Ảnh: Nguyên Vỹ
Cũng sau lần đó, anh xây dựng quy trình khép kín, trồng cây theo chuẩn hữu cơ. Phương pháp nhân giống hữu tính bằng hạt cũng được thay thế bằng giâm cành vô tính.
Xáo tam phân thuộc họ cam, quýt, bưởi; dễ bị thụ phấn chéo. "Thành công từ phương pháp giâm cành vô tính giúp chúng tôi làm chủ được công nghệ, bảo tồn được nguồn gen gốc các hợp chất quý", anh Khôn nói.
Chế biến xáo tam phân thành sản phẩm OCOP 4 sao
Tại Đồng Nai, anh Nguyễn Văn Khôn được xem là người trồng và phát triển cây xáo tam phân theo quy mô trang trại lớn nhất hiện nay. Trên diện tích 5,6ha, anh Khôn đang trồng hơn 500.000 cây nguyên liệu 6 năm tuổi. Anh còn liên kết với nông dân ở các tỉnh thành mở rộng vùng nguyên liệu lên hơn 100ha.
Hội Nông dân tỉnh Tây Ninh tham quan mô hình trồng xáo tam phân tại trang trại của anh Khôn. Ảnh: NVCC
Sau thành công từ mô hình trang trại đặc thù, anh Khôn phát triển lên Công ty TNHH Dược liệu Tâm Tâm An, để tiếp tục đầu tư công nghệ, chế biến các sản phẩm thảo dược theo tiêu chuẩn quy định của Bộ Y tế.
Từ năm 2020, sản phẩm trà túi lọc xáo tam phân được anh đưa đi chào hàng ở các siêu thị, nhà thuốc, khu du lịch, cửa hàng giới thiệu sản phẩm của Hội Nông dân tỉnh, và được thị trường đón nhận khá tốt.
Hiện công ty đã sản xuất được nhiều sản phẩm từ cây xáo tam phân như trà thảo mộc, rượu, viên nang; trong đó có 4 sản phẩm đạt chuẩn OCOP 4 sao.
Theo anh Khôn, nếu chăm sóc tốt, sau khoảng 3 năm có thể thu hoạch lá; khoảng 6 năm thì thu hoạch được thân, rễ. Cây trồng càng lâu năm càng có giá trị vì tích hợp đủ các dược chất.
Hiện tại, giá bán thân, lá tươi khoảng 300.000 đồng/kg. Rễ cây bán xô thì 1 triệu đồng/kg, hàng lựa có khi lên đến 5 triệu đồng/kg. Cứ 3 kg dược liệu tươi quy đổi được 1 kg khô. Bình quân thu nhập mỗi năm của công ty đạt 5 tỷ đồng, sau khi trừ chi phí còn lời gần 1 tỷ đồng.
Sớm mồ côi cha, anh Khôn lớn lên trong sự đùm bọc, giúp đỡ của bà con nông dân quanh vùng. Giờ đây đã là chủ doanh nghiệp, song anh Khôn thường chỉ nhận mình là hội viên Hội Nông dân.
Hàng năm, anh vẫn duy trì cố định nguồn hỗ trợ hơn 10 tấn thảo dược xáo tam phân cho các chùa; và cùng các cấp Hội Nông dân thực hiện nhiều chương trình thiện nguyện giúp đỡ đồng bào nghèo trong và ngoài tỉnh.
Phó Thủ tướng Chính phủ Trần Lưu Quang (giữa) và lãnh đạo tỉnh Đồng Nai trong 1 lần tham quan gian trưng bày sản phẩn chế biến từ cây xáo tam phân của anh Khôn. Ảnh: NVCC
Hết vòng xoáy được mùa mất giá lại đến phân, thuốc giả; giá vật tư tăng cao. Nông dân vẫn là những người cực khổ nhất. Anh Khôn kể, có nhiều đơn vị đặt vấn đề mua giống nhưng anh vẫn ưu tiên bán cây giống cho nông dân trước.
Cây dược liệu đáp ứng được các yêu cầu về thị trường, thích ứng biến đổi khí hậu, bảo vệ môi trường. Bởi cây dược liệu phải tuân thủ nghiêm các tiêu chuẩn sản xuất sạch.
Cây xáo tam phân thích nghi được ở nhiều môi trường khí hậu, thổ nhưỡng khắc nghiệt. "Thêm nữa, thị trường đối với xáo tam phân vẫn còn rất lớn vì nhu cầu sức khỏe thì lúc nào cũng cần", anh Khôn nhấn mạnh.
Năm 2022, anh Nguyễn Văn Khôn được Trung ương Hội Nông dân Việt Nam tôn vinh Nhà Khoa học Nhà nông. Ảnh: NVCC
Xây dựng vùng nguyên liệu xáo tam phân theo chuỗi liên kết
Tất cả hội viên, nông dâm tham gia mô hình liên kết trồng xáo tam phân được anh cung cấp giống với giá bình quân 50.000 đồng/cây (bằng 1/10 thời điểm hơn 10 năm trước). Người trồng được đội ngũ kỹ thuật của công ty theo sát để hỗ trợ chăm sóc, thu hoạch theo quy trình.
Công ty nhận mua lại toàn bộ nguyên liệu để chế biến thành phẩm, khép kín quy trình. Bình quân, sau 5 năm trồng, 1ha xáo tam phân có thể cho lợi nhuận 300 triệu đồng/năm.
Năm 2024, được Hội Nông dân tỉnh Đồng Nai hỗ trợ, anh Khôn đã thành lập Chi hội Nông dân nghề nghiệp trồng cây dược liệu xáo tam phân xã Hưng Thịnh, với 15 thành viên. Anh Khôn làm Chi hội trưởng.
Chi hội Nông dân nghề nghiệp trồng cây dược liệu xáo tam phân xã Hưng Thịnh, do anh Khôn làm Chi hội trưởng đang có 15 thành viên. Ảnh: Nguyên Vỹ
Ưu điểm của Chi hội là chủ động nguồn nguyên liệu tại chỗ, đảm bảo chất lượng đầu vào, sản xuất theo hướng hữu cơ, có hệ thống phân phối kinh doanh. Sản phẩm đạt chuẩn vì thế đưa trực tiếp đến tay người tiêu dùng; nông dân không phải chịu sức ép giá cả từ thương lái. Mô hình càng mở rộng, càng góp phần bảo vệ môi trường và sản xuất xanh trong nông nghiệp.
"Thông qua bảo vệ sức khỏe, doanh nghiệp cũng như Chi hội sẽ tiếp tục nghiên cứu đổi mới, đa dạng sản phẩm chế biến sâu với giá hợp lý để nông dân, người nghèo ai cũng có thể tiếp cận nguồn dược liệu quý", anh Khôn chia sẻ.
Ông Lương Quốc Đoàn – Chủ tịch Trung ương Hội Nông dân Việt Nam (trái) trong 1 lần tham quan gian trưng bày sản phẩn chế biến từ cây xáo tam phân của anh Khôn. Ảnh: NVCC
Ông Phan Trọng Tiến – Chủ tịch Hội Nông dân xã Hưng Thịnh (huyện Trảng Bom) cho biết, cây xáo tam phân mọc nhiều ở vùng Nam Trung bộ. Những năm gần đây, loại dược liệu quý này đã được trồng và nhân rộng ở Đồng Nai.
Việc mở rộng diện tích vườn cây xáo tam phân đã mang lại hiệu quả kinh tế cho nông dân, đồng thời xây dựng sản phẩm OCOP địa phương.
Đặc biệt, việc liên kết thêm hội viên từ Chi hội Nông dân nghề nghiệp trồng cây dược liệu đem lại nhiều lợi ích cho cộng đồng. Hoạt động của Chi hội vừa giúp bảo tồn nguồn gen dược liệu quý, tạo công ăn việc làm, và góp phần vào quá trình chuyển đổi cơ cấu cây trồng ở địa phương, ông Tiến chia sẻ.
Với những cố gắng, nỗ lực trong việc bảo tồn, phát triển cây xáo tam phân, anh Nguyễn Văn Khôn đã đạt thành tích xuất sắc ở địa phương lẫn Trung ương: Trung ương Hội Nông dân Việt Nam tôn vinh anh là Nhà Khoa học Nhà nông năm 2022; anh nhận Bằng khen của Trung ương Hội Nông dân Việt Nam do đạt được thành tích xuất sắc trong phong trào Nông dân thi đua sản xuất, kinh doanh giỏi, đoàn kết giúp nhau làm giàu và giảm nghèo bền vững, giai đoạn 2017-2022.
Bình chọn và trao danh hiệu Nông dân Việt Nam xuất sắc là một trong những hoạt động nổi bật, trọng điểm của Chương trình Tự hào Nông dân Việt Nam.
Chương trình Tự hào Nông dân Việt Nam do Trung ương Hội Nông dân Việt Nam chủ trì, phối hợp với Ban Tuyên giáo Trung ương, Ban Kinh tế Trung ương, Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn, Bộ Công thương chỉ đạo.
Báo Nông thôn ngày nay/Điện tử Dân Việt là đơn vị được giao tổ chức thực hiện Chương trình Tự hào Nông dân Việt Nam.
Cao điểm của Chương trình Tự hào Nông dân Việt Nam là Lễ tôn vinh và trao danh hiệu Nông dân Việt Nam xuất sắc, dự kiến sẽ diễn ra vào trung tuần tháng 10/2024 nhân dịp kỷ niệm 94 năm Ngày Thành lập Hội Nông dân Việt Nam (14/10/1930-14/10/2024).
