Xáo tam phân mọc nhiều ở khu vực Nam Trung Bộ, chủ yếu ở Khánh Hòa và Ninh Thuận những nơi tiếp giáp với Khánh Hòa. Xáo tam phân có tên khoa học là Paramignya trimera (Oliv) Burkill, thuộc họ cam chanh (Rutaceae). Đây là một loài cây gỗ nhỏ, dạng dây trườn, vỏ màu nâu vàng, thân dài trên 4m, đường kính khoảng 10cm. Thân và cành có nhiều gai nhọn, dài 7-8cm, lá đơn, phiến dày, các bộ phận của cây đều có tinh dầu, nhiều nhất ở rễ, mùi thơm dịu rất đặc trưng. Xáo tam phân có tính vị đắng pha ngọt và có mùi thơm rất dễ chịu.
Theo ông Nguyễn Văn Khôn thì cơ duyên đưa ông đến cây Xáo tam phân là từ năm 2012, khi đó giá cây giống Xáo tam phân rất đắt từ 500 - 700 ngàn đồng/cây, người dân địa phương khu vực tỉnh Khánh Hòa và các tỉnh lân cận đổ xô đi vào rừng tìm kiếm để đào bán cho thương lái. Tìm hiểu thì được biết đây là cây dược liệu quý mà người dân cứ khai thác triệt để như vậy thì nguy cơ loài cây này sớm muộn gì sẽ bị tận thu, tận diệt. Chính vì vậy, ông Khôn đã quyết định đi tìm hiểu kỹ về cây Xáo tam phân và di thực về quê hương Đồng Nai để nuôi, trồng và bảo tồn nguyên gen cây Xáo tam phân.
Trước thực trạng ở nước ta, diện tích Xáo tam phân ngày càng thu hẹp; Việc khai thác cạn kiệt nguồn gen quý này trên rừng gần như đã làm cho cây Xáo Tam Phân tự nhiên không còn. Nhận biết được giá trị của cây xáo tam phân, từ người trồng cây Xáo tam phân đơn lẻ, ông Khôn đã thành lập Công ty TNHH Dược liệu Tâm Tâm An với tầm nhìn dài hạn là bảo tồn và trồng và phát triển vùng dược liệu Xáo tam phân với những sản phẩm đa dạng được sản xuất theo quy định của Bộ Y tế. Định hướng đi đầu, tiên phong trong phát triển cây dược liệu này với mục tiêu chiếm lĩnh 80% thị trường về trà Xáo tam phân trong tương lai.
Ông Nguyễn Văn Khôn đã cùng cộng sự nghiên cứu thực hiện đề tài nhân giống Xáo tam phân bằng phương pháp giâm cành vô tính thay thế cho việc nhân giống bằng hạt hữu tính. "Với sự thành công của đề tài này, chúng tôi tự hào đã làm chủ được công nghệ và bảo tồn được nguồn gen quý này, khi mà nguồn tự nhiên đã bị khai thác gần như cạn kiệt và không thể phục hồi trong tự nhiên. Với hiệu quả mang lại từ Xáo tam phân, các sản phẩm từ cây dược liệu trên đã đạt được sản phẩm OCOP 4 sao của tỉnh Đồng Nai"- ông Khôn chia sẻ.
Để phát triển mạnh vùng nguyên liệu hàng hóa và giúp hội viên nông dân cùng liên kết, hợp tác trồng cây Xáo tam phân, ông Khôn cho biết: Bản thân là hội viên nông dân, tôi đã cùng Hội Nông dân xã Hưng Thịnh tuyên truyền, vận động các hộ trồng cây dược liệu Xáo tam phân tham gia vào chi hội, tổ hội nông dân nghề nghiệp (NDNN) trồng cây dược liệu Xáo tam phân. Kết quả trong năm 2024 đã thành lập được 1 Chi hội NDNN trồng cây dược liệu Xáo tam phân gồm 15 thành viên; 3 Tổ hội NDNN trồng cây dược liệu Xáo tam phân, mỗi tổ hội 5 thành viên. Bản thân hiện giữ vai trò là Chi hội trưởng Chi hội NDNN trồng cây dược liệu Xáo tam phân.
Ông Khôn chia sẻ: Chi hội NDNN Trồng cây dược liệu Xáo tam phân xã Hưng Thịnh được thành lập nhằm mục tiêu hướng tới là `sức khỏe cộng đồng, tạo ra những sản phẩm tốt cho người tiêu dùng, dòng sản phẩm chất lượng mang thương hiệu của Việt Nam; Tạo thêm công ăn việc làm cho lao động địa phương, cho các hội viên Chi hội NDNN Trồng cây dược liệu Xáo Tam phân xã Hưng Thịnh nói riêng và tại các tỉnh Đồng Nai, Lâm Đồng, Tây Ninh, Khánh Hòa, Phú Yên... nói chung. Đồng thời giúp các hội viên trong chi hội liên kết, hợp tác trong sản xuất, xây dựng thương hiệu vùng dược liệu, góp phần tăng thêm thu nhập, cải thiện kinh tế hộ gia đình; hướng đến sản xuất sản phẩm thân thiện, hữu cơ thiên nhiên, bảo vệ môi trường và thích ứng với biến đổi khí hậu...
Đầu tư, nghiên cứu sản xuất đa dạng hóa các sản phẩm từ nguồn nguyên liệu Xáo tam phân
Theo Tổ chức Y tế Thế giới (WHO), 80% dân số ở các nước đang phát triển vẫn dựa vào thuốc từ thảo dược để chăm sóc sức khỏe. Ở các nước có nền công nghiệp phát triển, 1/4 số thuốc thống kê trong các đơn chứa hoạt chất thảo mộc. Ngày nay, việc tìm kiếm các hoạt chất tự nhiên có hoạt tính sinh học cao để làm thuốc là xu thế được các nhà khoa học quan tâm. Việt Nam là quốc gia phong phú về nguồn dược liệu. Đây là điều kiện quan trọng để Việt Nam phát triển ngành công nghiệp dược liệu và y học cổ truyền.
Công dụng được công bố từ Bộ Y tế, Xáo tam phân có thành phần dược chất như: Flavonoid, saponin, alkaoid và chủ yếu là courmarin và triterpenoid. Flavonoid là dược chất có nhiều tác dụng sinh học, các dẫn xuất của flavonoid là chất chống oxy hóa do đó có khả năng bắt các gốc tự do như Oh, Roo là các yếu tố biến gây biến dị, hủy hoại tế bào, ung thư, tăng nhanh sự lão hóa…. Đồng thời, flavonoid tạo phức với các ion kim loại nên ngăn ngừa các phản ứng oxy hóa, do đó có tác dụng bảo vệ cơ thể, ngăn ngừa xơ vữa động mạch, tai biến, lão hóa, thoái hóa gan, tổn thương do bức xạ.
Mỗi năm Việt Nam tiêu thụ khoảng 50.000 - 60.000 tấn các loại dược liệu khác nhau, sử dụng vào việc chế biến vị thuốc y học cổ truyền, nguyên liệu ngành Công nghiệp Dược hoặc xuất khẩu. Thị trường tiêu thụ dược liệu của Việt Nam rất lớn. Như vậy với đặc tính dược liệu của cây Xáo tam phân thì hoàn hoàn có thể phát triển mạnh các sản phẩm từ loại cây này không những ở thị trường trong nước mà còn vươn ra thị trường nước ngoài.
Từ những ngày đầu chỉ nhận thấy về giá trị kinh tế của cây Xáo tam phân, nhưng trong quá trình trồng, phát triển và nghiên cứu sâu, thấy Xáo tam phân có giá trị kinh tế chính là từ những tác dụng của nó đối với sức khỏe của con người nhất là trong việc phòng, chống bệnh ung thư, ông Khôn đã cùng cộng sự đầu tư nguồn kinh phí lớn để tiến hành nghiên cứu sâu về thành phần dược chất và tác dụng của nó với việc chữa bệnh của con người. "Chúng tôi đã kết hợp với tiến sĩ Phạm Đông Phương, Trưởng khoa Dược tại Trung tâm chiết xuất dược liệu Đại học Y Dược TP. Hồ Chí Minh để thực hiện nghiên cứu tác dụng chữa ung phổi của lá Xáo tam phân bước đầu đã có kết quả khích lệ. Đề tài song song thứ 2 là xây dựng quy trình tách hàm lượng dược chất Courmarin tinh khiết để điều chế thuốc chữa ung thư gan" - ông Khôn cho biết.
Là một trong những đơn vị đi đầu và phát triển mạnh trong việc sản xuất các sản phẩm từ Xáo tam phân, Công ty TNHH Dược liệu Tâm Tâm An đã tiến hành nghiên cứu và phát triển thêm nhiều sản phẩm phù hợp cho từng đối tượng cụ thể như: Trà thảo mộc, rượu, viên nang... (mang tên Phúc Hưng Long); xây dựng chuỗi các liên kết, đại lý phân phối độc quyền, đội ngũ bán hàng, cộng tác viên bán hàng; Tận dụng các nền tảng bán hàng có sẵn trên các kênh thương mại điện tử để xây dựng hệ thống bán hàng online, mang lại thu nhập ổn định và nâng cao đời sống người lao động. Mục tiêu là sản xuất các sản phẩm thực phẩm bảo vệ sức khỏe ở dạng chế biến sâu như viên nang, chế phẩm dạng bột trên dây chuyền đã được chứng nhận Thực hành sản xuất tốt (GMP); đồng thời hợp tác liên kết với các viện, các đối tác nghiên cứu trong và ngoài nước để sản xuất thuốc chữa bệnh.
Ông Nguyễn Tuấn Anh, Chủ tịch Hội Nông dân tỉnh Đồng Nai cho biết: Ông Nguyễn Văn Khôn là người đa dạng hóa các sản phẩm từ nguồn nguyên liệu Xáo tam phân tại tỉnh Đồng Nai nói riêng và trên cả nước nói chung. Các dự án “Bảo tồn, phát triển cây Xáo tam phân” hình thức thực hiện “Trang trại đặc thù” thực hiện năm 2017; Dự án “Trồng và chăm sóc cây dược liệu xáo tam phân” thực hiện ngày 15/01/2019; Dự án “ Đa dạng hóa các sản phẩm từ nguồn xáo tam phân nuôi trồng ở Đồng Nai” đã đạt giải Nhì cuộc thi khởi nghiệp đổi mới sáng tạo do UBND tỉnh Đồng Nai tổ chức năm 2021.
Với những cố gắng, nỗ lực trong việc bảo tồn, phát triển cây Xáo tam phân, ông Nguyễn Văn Khôn đã đạt thành tích xuất sắc trong 3 năm thực hiện Chỉ thị 46-CT/TU ngày 27 tháng 6 năm 2019 của Tỉnh ủy Đồng Nai về tăng cường công tác lãnh đạo, chỉ đạo việc thực hiện chương trình Quốc gia "Mỗi xã một sản phẩm"; Xây dựng 4 sản phẩm, đạt tiêu chí 4 sao cấp tỉnh; Được Trung ương Hội Nông dân Việt Nam tôn vinh “Nhà Khoa học Nhà nông 2022”; Bằng khen của Trung ương Hội Nông dân Việt Nam “Đạt được thành tích xuất sắc trong phong trào “Nông dân thi đua sản xuất, kinh doanh giỏi, đoàn kết giúp nhau làm giàu và giảm nghèo bền vững”, giai đoạn 2017 - 2022.
Ông Nguyễn Văn Khôn và gia đình tích cực tham gia các hoạt động xã hội, các phong trào thi đua do Hội Nông dân và địa phương phát động; ủng hộ kinh phí xây dựng nhà đại đoàn kết; giúp đỡ, chia sẻ kinh nghiệm làm ăn với các hội viên nông dân và bà con lối xóm; Tích cực tham gia hỗ trợ cây giống, kinh phí để chia sẻ với bà con gặp khó khăn ở địa phương nơi sinh sống và bà con nghèo ở các tỉnh miền núi, vùng sâu, vùng xa…
Nguồn: tạp chí nông thôn mới
